Mensen en hun omgeving worden in de sociale theorie centraal gesteld. Op individueel-niveau streeft een mens naar een acceptabel niveau van leven. Wat precies acceptabel is verschilt per individu en kan ook in de loop der tijd, bijvoorbeeld door ouderdom of ziekte, aan verandering onderhevig zijn. Op maatschappij-niveau streven we naar een welvarende maatschappij. Welvarendheid is een breed begrip. Het kan slaan op economische voorspoed, maar ook op een prettig leefklimaat en een rijk sociaal en cultureel leven.
Mensen zijn sociale wezens die bereid zijn elkaar te helpen. Door effectieve samenwerking is de mens uitgegroeid tot de succesvolste soort op aarde. (Succesvol in de zin van overleven en ontwikkeling, niet noodzakelijk in het succesvol beheer van schaarse middelen.) Helpen zit in ons bloed, enerzijds doordat helpen zin geeft aan het bestaan, wat een positieve uitwerking heeft op de mentale toestand en emoties van een mens, anderzijds heeft helpen ook een wederkerig, berekenend element in de zin van dat geven impliceert krijgen en vice versa.
Mensen kunnen soms hulp gebruiken om op eigen kracht vervolgens de weg naar boven weer te vinden. Maar hulp krijgen impliceert dat mensen op e.o.a. wijze verbonden moeten zijn met mensen en instanties in de maatschappij. Verbondenheid is hierbij een kernbegrip. Kort gezegd, men moet verbonden zijn om hulp te krijgen en indien mogelijk te geven. Nauw verwant aan het begrip verbondenheid zijn de begrippen bewustwording en vertrouwen. Deze laatste twee zijn voorwaardenscheppend voor het realiseren van verbondenheid, wat een connotatie heeft van elkaar begrijpen en de wens om in gezamenlijkheid te acteren.
Wederzijdse facilitatie uitgedrukt in verbondenheid is van essentieel belang voor een welvarende maatschappij waarin mensen op een acceptabel niveau kunnen leven. Mensen zijn in netwerken verbonden, zowel impliciet, zoals in families en expliciet op basis van gemeenschappelijk doelstellingen of interesses. Hoe meer overlappende netwerken, hoe groter de sociale cohesie. De overheid kan een actieve rol spelen in netwerkvorming door de juiste voorwaarden te scheppen dat netwerken ontstaan en in stand blijven en met name die netwerken die de sociale en culturele identiteit versterken, wat noodzakelijk is voor het in stand houden van een maatschappij.
Continue dialoogMensen, overheid en organisaties hebben een gezamenlijke opdracht om voortgang te brengen in maatschappelijke vraagstukken. Dit vereist een dialoog met alle betrokken om elkaars doelstellingen, mogelijkheden en onmogelijkheden te kennen en te waarderen. Het continu in dialoog gaan is een cyclisch proces van gezamenlijk opvolging geven aan, stimuleren van en uitvoeren van initiatieven, bewegingen en projecten, gezamenlijk leren uit processen en kaders stellen voor nieuwe initiateven, bewegingen en projecten. Anders gesteld, beleid geeft richting aan uitvoering, en uitvoering geeft richting aan beleidvorming. Op deze wijze worden maatschappelijke initiatieven verbonden met beleid-ontwikkeling en uitvoering. Er is dan ook geen sprake van burger- of overheidsparticipatie noch van een bottom-up of een top-down aanpak, maar een gezamenlijke ontwikkeling waarin inwoners, overheid en bedrijfsleven gefaciliteerd door onderwijs en onderzoek een natuurlijke rol hebben te spelen. Het doel is een duurzaam proces te maken in de zin dat wij-zij tegenstellingen (bijvoorbeeld overheid versus burger) worden omgebogen naar een door-ons houding en dat gezamenlijk wordt geleerd van elkaars inbreng en expertise.
Visualisatie van de sociale theorie van de duurzame, samen lerende maatschappij (pdf).
Cyclisch procesDit cyclische proces noemen we de sociale theorie van de duurzame, samen lerende maatschappij, weergegeven in het bovenstaande figuur. (Er is niets zo praktisch als een goede theorie. Kurt Lewin). De sociale theorie en de houding en vaardigheden die hierbij horen vormen het fundament voor scholing, een vak op zich.
UitvoeringVoor het nader detailleren van de sociale theorie wordt gestart met de grote, blauwe cirkel genaamd Uitvoering. Het uitgangspunt is de maatschappelijke uitdaging, bijvoorbeeld op het gebied van welzijn, wonen en zorg. Kenmerkend van een maatschappelijk uitdaging is dat het een zogenaamd “wicked” probleem is, een probleem dat niet eenduidig benoemd kan worden en een probleem met veel betrokkenen die ieder hun eigen kijk hebben op de zaak. Door een proces van kritische (zelf-)reflectie wordt in gezamenlijkheid de grenzen en aannames van ieders kijk op het probleem verkend. Vervolgens wordt gereflecteerd over elkaars inbreng, d.w.z. reflectie over reflectie (= meta-reflectie) en worden oplossingsrichtingen onderzocht die passen binnen het gegeven operationele afwegingskader. Het gezamenlijke reflectieproces leidt van bewustwording in elkaars rol - de mogelijkheden maar ook de onmogelijkheden die een rol met zich meebrengt - via vertrouwen naar uiteindelijk verbinding. Die laatste twee stappen zijn een kwestie van de lange adem. Het kost tijd om vertrouwen te winnen en tot een duurzame verbinding te komen. Dit kan niet alleen met woorden, maar zal moeten worden aangetoond in daden. Het gezamenlijk uitvoering geven aan initiatieven, bewegingen en projecten verschaft hiervoor de voedingsbodem.
Brede dialoogMet de uitvoering van initiatieven, bewegingen en projecten wordt een dubbelslag geslagen. Enerzijds wordt vooruitgang gebracht in een maatschappelijke uitdaging en anderzijds geeft het inzicht in wat voor samenleving we als samenleving willen zijn, d.w.z. onze gedeelde sociale en culturele uitgangspunten, maar ook het respect voor onze niet gedeelde uitgangspunten. Deze inzichten vormen de basis voor het voeren van een brede dialoog (bruine reflectie cirkel). De uitkomst van breed gevoerde dialogen zijn ethische uitgangspunten: wie zijn we en wat doen we? Door de brede dialoog te baseren op concrete resultaten wordt gereflecteerd op meta-reflecties (= meta-meta-reflectie), wat neerkomt op het vertalen van geleerde lessen naar ethische uitgangspunten. Merk op dat In de praktijk deze dialoog zelden wordt gevoerd, laat staan op een gestructureerde wijze met duidelijke doelstellingen en eerder gedeelde inzichten.
Democratisch procesDe ethische uitgangspunten geven mede sturing aan het democratisch proces (gele cirkel) waar uitgangspunten worden getransformeerd naar beleid in de vorm van een strategisch afwegingskader. Op gemeentelijk niveau wordt het democratisch proces uitgevoerd door de gemeenteraad. In de sociale theorie worden de drie taken van de gemeenteraad nader geduid: representatie van de samenleving (in de vorm van ethische uitgangspunten op basis van gewenste stappen die als samenleving worden genomen), maken van beleid (in de vorm van strategisch afwegingskader) en het controleren of het beleid goed wordt uitgevoerd (een sluitende PDCA cyclus, niet getoond in bovenstaande weergave, maar is wel onderdeel van de sociale theorie).
Strategisch procesHet strategisch afwegingskader verschaft de bewegingsruimte voor de vertaling naar een operationeel afwegingskader (rode strategie cirkel). Dit proces is op gemeentelijk niveau belegd bij het college van burgemeester en wethouders. Het operationeel afwegingskader geeft richting aan de uitvoering van initiatieven, bewegingen en projecten. En hiermee is de cirkel rond.
Sturen op ethische uitgangspuntenUitgangspunten en kaders zijn niet in beton gegoten. In de praktijk zal blijken dat op sommige beleidsterreinen juist meer en op andere juist minder ruimte moet worden gegeven. In essentie wordt met de sociale theorie gestuurd op het continu herijken van ethische uitgangspunten; wie zijn we en wat doen we? Met deze focus wordt een duurzaam proces in stand gehouden waarin op basis van reflectie optimaal gebruik wordt gemaakt van elkaars expertise: de duurzame, samen lerende maatschappij. Essentieel hierbij is dat in de uitvoering de eerder genoemde dubbelslag wordt geslagen. Iedere uitvoering biedt of zou de mogelijkheid moeten bieden om in gezamenlijkheid te werken aan de onderlinge verbinding en daarmee uiteindelijk te bepalen wie we zijn en wat we doen.
