In het onderwijs zijn kennisnetwerken inmiddels een belangrijke route voor professionalisering en schoolontwikkeling. Voor veel onderwijsprofessionals behoort deelname aan kennisnetwerken dan ook tot een beproefd ingrediënt van hun professionele ontwikkeling. Daarnaast lijken onderwijsorganisaties tegenwoordig op organisatienetwerken die een collectieve verantwoordelijkheid oppakken in het op de kaart zetten van aan het onderwijs rakende (maatschappelijke) vraagstukken, zoals kansengelijkheid, leesonderwijs, passend onderwijs of het lerarentekort.
Naar het functioneren van kennisnetwerken is vanaf het prille begin veel onderzoek gedaan en er ligt inmiddels een kennisbasis rond processen en opbrengsten van kennisbenutting, -ontwikkeling, en -deling. Belangrijke randvoorwaarden zijn in beeld gebracht, zoals gedeelde visie, vertrouwen en voldoende middelen. En voor de effectieve werking van kennisnetwerken zijn twee verklarende mechanismen beschreven, te weten grensoverschrijding en gespreid leiderschap.
Tegelijkertijd zien we dat de kennisbasis nog onvoldoende sturing geeft aan het optimaliseren of inrichten van netwerken. Er lijkt bijvoorbeeld nog onvoldoende sprake van representativiteit van het onderwijsveld. En kennisdeling binnen en buiten de direct betrokkenen van een netwerk blijkt lastig: van activiteiten en opbrengsten gaat slechts een beperkte olievlekwerking uit, deels worden doordat concrete opbrengsten onvoldoende toegankelijk en/of overdraagbaar zijn vanwege een te schoolspecifieke focus of beperkte adaptiviteit.
In de huidige schaalvergroting naar regionale kennisnetwerken wordt de noodzaak van een goede representativiteit in deelnemers aan het netwerk en een goede olievlekwerking binnen en buiten het netwerk dringender om impact te garanderen. Tegelijkertijd worden in regionale kennisnetwerken processen van kennisdeling ingewikkelder door de complexe geneste structuur. Processen van kennisdeling moeten immers veelvuldig bestaande grenzen van subsystemen en niveaus doorbreken. De vraag rijst hoe de olievlekwerking in regionale kennisnetwerken vergroot, verduurzaamd en geborgd kan worden.
Een factor die positief van invloed zou kunnen zijn op zowel representativiteit als kennisdeling lijkt systeembewustzijn bij netwerkdeelnemers, gedefinieerd als begrip van het geheel en de noodzaak van dat geheel voor het oplossen van vraagstukken. Een tweede factor die in de werking en effectiviteit van grote regionale kennisnetwerken van invloed zou kunnen zijn is netwerkleiderschap. In netwerkleiderschap spelen zowel formele centrale leiderschapsrollen als tijdelijke informele leidersposities mee in de processen van kennisbenutting, - ontwikkeling en -deling.
In een gezamenlijk onderzoek met Oberon Onderzoek en Advies, de Hogeschool Utrecht (lectoraat Werken in het onderwijs) en de Vrije Universiteit van Amsterdam hebben we als doel om de kennisbasis over kennisbenutting, -ontwikkeling en -deling in kennisnetwerken te toetsen aan de actuele situatie in twaalf regionale kennisnetwerken. Onze verwachting is dat in deze complexe en dynamische systemen systeembewustzijn en netwerkleiderschap nodig zijn om de impact van de netwerken in termen van representativiteit, olievlekwerking en functionele verduurzaming te borgen.
De twaalf deelnemende netwerken hebben allen de subsidie Samenwerken aan onderwijskwaliteit in de regio | NRO ontvangen en zijn daarmee onderwerp van ons flankerend onderzoek. Namens het lectoraat Excellence and Innovation in Education van de HZ University of Applied Sciences volgen Patrick van Schaik (lector), senior onderzoeker Hilde Kooiker en docent-onderzoeker Marieta Rosendaal gedurende vier projectjaren drie van de participerende netwerken.
De hoofdvraag luidt: hoe krijgen kennisbenutting, -ontwikkeling en -deling vorm in regionale kennisnetwerken en wat is daarvan de effectiviteit in termen van representativiteit, olievlekwerking en verduurzaming van de netwerken? Om de hoofdvraag te beantwoorden richten wij ons op de volgende deelvragen, die zijn afgeleid van de kennisbasis en uitdrukking geven aan de diversiteit van de te onderzoeken netwerken:
1. Wie zijn de deelnemers aan de regionale kennisnetwerken en wat zijn kenmerken van deze deelnemers (achtergrond- en persoonskenmerken, expertise, rolopvattingen)?
2. Welke kennisbenutting, -ontwikkelings- en delingsactiviteiten en processen vinden plaats in de regionale kennisnetwerken en onder welke randvoorwaarden komen zij tot stand?
3. Wat is de aard van de opbrengsten in de regionale kennisnetwerken in termen van toegankelijkheid, overdraagbaarheid en adaptiviteit?
4. Hoe spelen systeembewustzijn en netwerkleiderschap een rol in de regionale kennisnetwerken?
5. Wat is de samenhang tussen (kenmerken van) deelnemers, activiteiten en processen van kennisbenutting, -ontwikkeling en -deling, aard van de opbrengsten en verklarende mechanismen systeembewustzijn en netwerkleiderschap in de regionale kennisnetwerken?
Beoogde opbrengsten van het onderzoek zijn uitbreiding en aanscherping van de kennis over effectieve regionale netwerkvorming in het onderwijsdomein, en afgeleid hiervan kennis voor bestaande en nieuwe netwerken in de vorm van richtlijnen, die de effectiviteit van regionale kennisnetwerken voor de toekomst borgen en vergroten.
Gedurende de looptijd van het flankerend onderzoek zullen we opgedane kennis en inzichten via (tussentijdse) rapportages, leidraden, factsheets, presentaties en andere relevante informatie delen via onze website. Verder organiseren we voor alle participerend netwerken een jaarlijkse ‘terugkoppelingsdag’ in oktober/november en zijn we met enige regelmaat te vinden op congressen voor praktijkgericht wetenschappelijk onderwijsonderzoek.
Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO). Wil je er meer over weten? Neem dan contact op met Patrick van Schaik: p.w.van.schaik@hz.nl.
